Ciencia en Santo Domingo de Bonaval

 

 

Durante a Idade Media a cidade de Santiago de Compostela foi protagonista dunha intensa actividade intelectual e científica gracias a labor levada a cabo por franciscanos e dominicos nos seus studia conventuales fundados en Santiago de Compostela en torno ó ano 1220 e coincidentes no tempo co inicio da mesma actividade por parte dos franciscanos no seu convento de Oxford, fundado en 1224 baixo a tutela de Roberto Grosetesta, e tamén coincidente coa que os dominicos comezaron no seu convento de Saint Jacques de París no ano 1218. Neste senso, a cidade de Santiago de Compostela demostrou un interese e unha tradición temperá polos estudos da ciencia e da filosofía natural, polo estudo das chamadas cousas naturais (metafísica, xeometría, astronomía-astroloxía, física, medicina e todo o conxunto de disciplinas que hoxe chamamos bioloxía). En Santiago de Compostela creouse ben cedo un núcleo de vida intelectual atento ás últimas novidades que comezaban a circular polos centros intelectuais da Europa cristiá. Na Europa de comezos do século xiii estábase a vivir unha grande e frenética vitalidade nos círculos intelectuais da época coa chegada masiva de textos e escritos científicos grecoárabes, como o corpus aristotelicum, que permitían ao home medieval acercarse á realidade e chegar a comprender a totalidade do cosmos, tanto do macrocosmos como do microcosmos. "Os escritos cosmolóxicos de Ptolomeo e dos seus comentaristas árabes Alfarabi e Algazel, os metodolóxicos, cosmolóxicos e biolóxicos de Aristóteles, da man de Avicena e Averroes, a xeometría grega de Euclides comentada polos árabes" favoreceron un campo de cultivo axeitado para crear as condicións necesarias para fomentar entre os intelectuais cristiáns o estudo e o interese polas chamadas cousas naturais, polos animais, as flores e polas árbores, pola reprodución e o crecemento, eran "todos eles fenómenos naturais capaces de ser coñecidos, comprendidos e, polo tanto, dominados polo home, coa nova ferramenta da razón debidamente adestrada nos novos métodos da lóxica aristotélica, das novas ciencias da matemática (astronomía-astroloxía), do "novo Aristóteles" que, dende o mundo grego e por vía dos árabes (e a escola de tradutores de Toledo), permitía acceder ao complexo e fascinante mundo que se agocha tralo adxectivo "natural", "as chamadas "cuestións naturais" (dende o arco da Vella, á choiva, dende a orixe da vida ao porqué da enfermidade e da morte, dende o proceso de xeración biolóxica ao tamaño do cosmos), ofreceranse coma unha nova fronteira do coñecemento ó intelectual europeo dos séculos xii e xiii. As propias relacións humanas podían mesmo ser melloradas e ordenadas socialmente se á lectura evanxélica se lle engadía a dos libros sobre a ética de Aristóteles aos que moi pronto se lle engadirían tamén os da Política do mesmo autor". Os novos libros naturais aristotélicos e árabes estiveron á disposición dos círculos intelectuais cristiáns dende a transición dos séculos xi e xii e xa de forma plena e masiva a partir dos anos centrais do século xii, no caso da península ibérica gracias ás traducións latinas que se fixeron dende o árabe e dende o grego, introducindo ciencias seculares como a aritmética, a xeometría, a astronomía, a medicina e a filosofía natural, a través da presenza de dominicos italianos no studium murciano moi próximo á realidade científica musulmá que perdurou en Murcia ata a revolta de 1267, tamén ao retorno dunha xeración de estudantes franciscanos e dominicos que se graduaron nas universidades europeas no último terzo do século xiii e que se familiarizaron coa difusión das cuestións naturais. O mesmo San Domingo de Guzmán, fundador da orde dos dominicos, formouse nas chamadas artes liberais no studium de Palencia, vencellado con Chartres, para despois pertencer ó cabido de Osma. No seu pensamento sempre estivo presente a idea de facer compatíbel a mensaxe da vida evanxélica centrada na pobreza coa vocación e o interese intelectual. Esta maridaxe entre aristotelismo e cristianismo que caracterizou aos intelectuais dos séculos xii e xiii está tamén presente na obra do franciscano zamorano Juan Gil que no prologo da súa obra Historia naturalis di o seguinte: "A codia protexe ás árbores, as plumas e o peteiro ás aves, ás escamas aos peixes. Deste xeito, a providencia do creador dotou a cada cousa segundo a súa función natural". "As follas e as súas formas...tódolos membros do corpo do home...todo iso está gobernado pola sabedoría divina". Do mesmo xeito este fragmento aristotélico recollido por Miguel Scoto na súa versión árabe-latina do texto De partibus animalium resume as inquedanzas dos filósofos naturais do século xiii por armonizar cristianismo e ciencia: "Debemos admirar as formas e alegrarnos no artífice que as realizou".
Pola volta do ano 1220, tres centros científicos e intelectuais destacaban en Santiago de Compostela naquela época, a propia sé episcopal e os studia dos franciscanos e dos dominicos no convento de Val de Dios e no convento de Bonaval. Neste senso debeu existir nos conventos franciscanos e dominicos de Santiago de Compostela unha intensa actividade intelectual conformando unha pequena comunidade de mestres e discípulos, membros dos seus respectivos studia e onde se ensinaba e cultivaba todo o material achegado pola ciencia árabe e polo saber do novo Aristóteles. As materias propias e tradicionais do trivium e do quadrivium van quedar desfasadas para dar paso á nova filosofía natural que pretende ofrecer unha visión máis global e máis compresiva da Creación conforme a outros centros intelectuais da Europa cristiá, especialmente a escola de Oxford e o convento parisino de Saint-Jacques. En consecuencia, a nova tradición aristotélica vai estar presente nos conventos de franciscanos e dominicos de Santiago de Compostela (Boecio, escritos naturais de Aristóteles, Avicena e Averroes, todos eles presentes nos studia de Val de Dios y de Bonaval, items 25-27,5,38,41-44 do Apéndice documental) que gozaban tamén da protección da orde bieita de San Martín Pinario. Deste xeito desenvolveuse en Santiago unha importante actividade intelectual baseada na utilización sistemática dos libros naturais do corpus científico greco-árabe, favorecida en parte pola actividade científica de Pedro Gallego no recentemente creado studium dominico situado na estratéxica rexión de Murcia e a súa máis que probábel relación coa actividade intelectual da corte do rei Afonso e os círculos intelectuais galegos que permitiron o acceso ás traduccións de Bartolomeo de Messina na corte do rei Manfredo de Sicilia. Ambas ordes gozaron tamén da protección do arzobispo de Santiago, que defendía que a renovación do clero pasaba polo estudo das Sagradas Escrituras armonizadas coa nova tradición aristotélica que buscaba a comprensión do mundo natural mediante o uso do razonamento lóxico e matemático. Xa en tempos de Xelmirez (1100-1140) establecérase unha escola catedralicia de primeiro nivel, enviando aos seus clérigos a París e a Bolonia, así como a presenza na súa corte de Roberto, médico de Salerno que introduciu as cousas naturais propias dos intelectualizados médicos salernitanos da época. Os posteriores arzobispos, Pedro Muñiz e Bernardo II, viron na colaboración coas novas ordes mendicantes un factor imprescindíbel na renovación intelectual do clero da súa diócese.
En resumo, a comunidade franciscana de Val de Dios e a comunidade dominica de Bonaval en Santiago de Compostela amosaron un interese especial cara o estudo da Sagrada Escritura pero tamén das matemáticas e das ciencias naturais en datas moi temperás, entre 1222 e 1230 e ao mesmo nivel que o célebre convento franciscano de Oxford ou o centro dominico de París, onde a lectura dos escritos naturais de Aristóteles, Avicena, Algazel ou Alfarabi e a realización de pequenos experimentos formaban parte da vida diaria. Dende moi cedo temos constancia da presenza de textos aristotélicos na península ibérica traducidos en Toledo (1217-1220) por Miguel Scoto antes da súa partida cara a corte normanda de Sicilia onde é probábel que se acometera a partir de 1227 a tradución do árabe ó latín do importante corpus filosófico natural de Averroes por un grupo de tradutores entre os que figuraba o propio Miguel Scoto. No caso de Galicia, gracias a un documento datado en 1222 existente na Biblioteca vaticana podemos coñecer o novo mundo intelectual de Santiago de Compostela nos comezos do século xiii a través dunha lista de libros da nova filosofía natural greco-árabe retirados da biblioteca arzobispal onde se atopaban acubillados, por parte dos estudantes Pedro Odoario, Martin Fernandez e Xohan Fernandez.

BIBLIOGRAFÍA:

-GARCÍA BALLESTER, LUIS: "Naturaleza y Ciencia en la Castilla del siglo XIII. Los orígenes de una tradición: los Studia franciscano y dominico de Santiago de Compostela (1222-1230). Artículo PDF, CSIC, Barcelona.

Mosteiro de Oseira, un bosque

 

 

Os greenmen no escudo da fachada do mosteiro

Deus Xano na clave da sala capitular @magago

Sala capitular ou das palmeiras co deus Xano

Sala capitular ou das palmeiras

Sala do refectorio do mosteiro

Motivos florais na sala do refectorio

Bóveda da escaleira dos bispos

PHYSIS

 

 

https://beyondthehumaneye.blogspot.com

 

Physis es un concepto o idea griega que surge con los filósofos presocráticos de la llamada Escuela de Mileto. Para los griegos la physis era un "saber al que llaman investigación acerca de la naturaleza", la physis era la indagación acerca de la naturaleza que se proponía explicar toda la realidad, todo lo actualmente existente, el cosmos, la configuración actual del universo o cosmogénesis, pero también el origen y la constitución de los seres vivos, las plantas y los animales (biogénesis) y entre éstos lo que atañe a la especie humana (antropogénesis) y una vez constituida la especie humana también su desarrollo cultural, dando a entender que los filósofos presocráticos sólo se interesaron por la naturaleza y mostrando exclusivamente curiosidad por la cosmología.
La physis deja a un lado la mera descripción para preguntarse el porqué de las cosas "la realidad por oposición a la experiencia externa e inmediatamente perceptible". La physis, en tanto que investigación, busca lo oculto dejando a un lado las apariencias, "la armonía no manifiesta es mejor que la manifiesta", decía Heráclito. Es por ello que la physis busca el sustrato, el concepto que hay detrás de los procesos, la raíz de las cosas, la búsqueda de las causas y de las cosas primeras es el objeto de la physis, ¿cómo se generan las cosas, los procesos?, ¿cuál es su causa? La physis hace referencia a la generación inicial y primera.
En la literatura griega aparece por primera vez la palabra physis en la Odisea de Homero, en dicho poema épico Odiseo relata cómo fue Hermes el que le mostró la physis de la planta moly, el antídoto necesario para revertir el hechizo que Circe hizo a sus compañeros de viaje, convirtiéndolos en cerdos.
La physis representa la investigación científica, el conocimiento de la investigación científica, de dónde y de qué manera se ha originado el orden en la naturaleza y en el universo al que llamamos cosmos, "es el modo en que la naturaleza está ordenada y es el orden que la naturaleza, ella misma, genera e impone. Aquél y ésta son caracterizados con calificativos propios de lo divino". La búsqueda de la naturaleza de todas las cosas y la pretensión de universalidad caracterizan a este tipo de investigación filosófica, "de dónde y de qué manera" se ha originado el orden en la naturaleza y en el universo, lo que los sabios denominan cosmos. La physis estudia la génesis o la generación de los procesos, la causa, el porqué. Su ámbito de estudio es el cosmos que tiene como principio generador el arkhé. La physis estudia los procesos que tienen lugar en el cosmos y trata de dar lugar a una explicación de los procesos, de cuál es su naturaleza. El cosmos generado por el arkhé se expresa a través de una physis de relaciones que se pueden conocer a través de la ciencia. El cosmos, el orden, se genera o crea a partir de un principio llamado arkhé que da lugar a una physis o comportamiento o conocimiento de las causas o cosas naturales, en este sentido la physis estudia la razón de ser de los diferentes fenómenos naturales que tienen lugar en el cosmos generado por un principio común y original llamado arkhé.
El concepto de physis está muy vinculado al concepto griego de cosmogénesis o conocimiento de cómo surgió todo el cosmos como orden universal y pone de manifiesto la curiosidad de los sabios empeñados en especular sobre los secretos de la naturaleza, "la cosmogénesis era, sin duda, no sólo el capítulo primero y más espectacular de este magno proceso, sino también aquel momento que permitía más adecuadamente comparar la nueva especulación de los filósofos con las teogonías y cosmogonías al uso". Para los griegos la palabra cosmos significa orden pero también adorno o belleza, asociaban la belleza al orden, "el orden no es cualquier colocación o disposición, sino la disposición más adecuada en cada caso". Para Pitágoras, la palabra cosmos, como orden universal estaría conectada con la de armonía.
La physis como investigación acerca de la naturaleza implica el principio de arkhé, dando lugar a una estructura desarrollada de la realidad que en el caso de la cosmogénesis griega recibe el nombre de cosmos. El conocimiento o la investigación del cosmos constituye la physis que busca averiguar la naturaleza científica de las cosas naturales, el origen de los procesos, los porqués más allá de la mera descripción de los mismos, todo ello en el entorno del cosmos como lo creado y cuyo origen o principio generador es el arkhé. La physis es el conocimiento o la investigación de las cosas naturales en base al arkhé como el principio que da origen al cosmos (orden) a partir del caos primigenio. El caos constituye el primer eslabón de la cadena a partir del cual se inicia todo el proceso creativo, el caos como fuerza o poder generador que da lugar a la cosmogénesis. Por extensión el cosmos se refiere al universo entero, abarca a toda la naturaleza creada bajo el principio de arkhé y el estudio del cosmos en base a este principio es objeto de la physis. La investigación científica del cosmos cuyo principio es el arkhé constituye la physis, "la realidad subyacente a las cosas de nuestra experiencia".
La palabra physis encuentra un lugar privilegiado de aplicación en contextos de carácter médico. "Para Aristóteles solamente los seres "naturales" poseen physis y que la physis de los seres naturales es el principio interno de su movimiento y de su reposo". Frente a esta visión interesante pero restrictiva de Aristóteles, la physis es una noción general que abarca toda la realidad en su conjunto, al universo en su totalidad.
En el campo de la ciencia y de la medicina tenemos la disciplina de la fisiología, la etimología de la palabra fisiología deriva de physis que significa "naturaleza, origen" y "logía" que significa estudio o conocimiento. La fisiología es el estudio científico de las funciones y mecanismos de los sistemas vivos. Es una subdisciplina de la biología. La fisiología se centra en cómo los organismos, los sistemas de órganos y los órganos individuales, las células y las biomoléculas llevan a cabo las funciones químicas y físicas en un sistema vivo. Según los campos de estudio se puede dividir en múltiples disciplinas como la fisiología humana, la fisología médica, la fisiología animal, la fisiología vegetal, la fisiología celular o la fisiología comparada. La fisiología es fundamentall en el estudio de los procesos biofísicos y bioquímicos, hasta existe un premio Nobel de Fisiología o Medicina para aquellos logros científicos excepcionales en fisiología relacionada con el campo de la medicina. Un estado de funcionamiento anormal de la fisiología daría lugar a un estado patológico donde se incluyen muchas enfermedades. En este sentido la fisiología proporciona el carozo en el cual colocar los granos de maíz derivados de la investigación científica.

 

 

 

BIBLIOGRAFÍA:

-CALVO MARTÍNEZ, TOMÁS, "La noción de Physis en los orígenes de la filosofía griega". Daimón, Revista de Filosofía nº21 (La invención del Logos), año 2000, págs 21-38. Universidad Complutense.

Os alicerces do Entroido

 

 

Adoitamos asociar a nada co baleiro pero agora coñecemos que o baleiro ten a súa estrutura que permite que as cousas fiquen e teñan consistencia, por exemplo que unha cadeira non se desfaga ou non se descompoña. Pola contra ou en contraposición a nada flúe, esfiáñase, comprímese e extrusiónase ou esprémese dando lugar a un campo elástico, o que os gregos chamaban o cosmos. Todo o plástico é susceptíbel de sufrir flatulencias. A elasticidade non é máis que plasticidade autoconfinada, a infinitude constrinxida na finitude, e é daquela cando xorde a relación ou o emparellamento, os protóns cos neutróns, os átomos cos electróns, porque a vida é relación.
O entroido máis que unha festa é unha cerimonia, un ritual de iniciación da comunidade nos segredos do cosmos e no que subxace toda unha cosmovisión, unha fermosa cosmoxénese que permitía aos membros da comunidade situarse na comprensión do universo e do acto da creación. O entroido enxalza ou loa a plasticidade e o caos como enerxía dadora de vida, a plasticidade que xorde da infinitude, do número pi que define a curva e maila onda e que se autoconfina, se limita ou reclúe, pola extrusión do proceso inflacionario do Big Bang para dar lugar a orde, ao cosmos dos gregos, a relación. O entroido pode considerarse, xa que logo, unha auténtica relixión na medida en que tódalas relixións son construcións humanas a partir das cosmogonías primixenias que procuraban explicar a orixe do universo e comprender as forzas que o gobernan.
Neste senso un dos personaxes ou das máscaras máis importantes do entroido é o da Filandorra zamorana, a Cardadoira asturiana, a Corajisima calabresa ou a Filonzana sarda ou mesmo a nosa Vella galega co fuso, coas súas traxes negras símbolo da escuridade e as súas engurras símbolo da plasticidade. A Filonzana é unha máscara protagonista do carnaval sardo da localidade de Ottana, representa a unha muller vestida totalmente de negro cunha máscara tamén negra e que leva un fuso de liño ou la na man. Está tamén presente nos carnavales de Gljev en Croacia. Ten paralelismos co mito da moura galega e deste xeito o dolmen de Cabaleiros en Tordoia foi construído por unha moura tecedora cun neno no colo. O fiadeiro amósasenos como unha actividade de carácter feminimo altamente iniciática.
A fonda cosmoxénese ou cosmovisión que subxace no ritual do entroido representa un auténtico coñecemento científico ou physis que se remonta no tempo a épocas prehistóricas do Paleolítico Superior cando as mascaradas se espallaban  e impregnaban o fértil deserto do Sáhara por aquel entón e que sobreviviron nas máscaras do Bilmawen en Marrocos ou nas mascaradas da etnia diola na rexión de Casamance en Senegal, para cruzar o Atlántico e ficar inmutábel na cerimonia Hain dos selknam en Tierra de Fuego ou no ritual Yaokwa para restablecer a orde cósmica dos indios arawaks da tribo enawene nawe do Brasil. Neste senso detrás da personaxe da Vella ou da Filandorra dos entroidos ibéricos agóchase o remanente dunha antiga deidade paleolítica, unha deusa da plasticidade e da escuridade, das tebras, pero ao mesmo tempo e segundo a cosmoxénese anterior era unha deusa dadora de vida e polo tanto deusa da fertilidade e de relación. A estrutura do entroido co seu significado e cos seus personaxes mantívose incólume na cerimonia Hain da tribo dos selknam. A tribo dos selknam era un pobo, extinto na actualidade, orixinario da Tierra del Fuego na Arxentina, era un pobo nómade de cazadores recolledores polo que se pode considerar un pobo que conservou costumes características do paleolítico. Por este motivo os selknam son ou eran un pobo moi interesante na medida que atesouraban na súa cultura e nos seus costumes toda a ancestralidade que no seu día ocupou o fértil deserto do Sáhara e que nun momento indeterminado da prehistoria cruzou os 3000 kilómetros que separan América de África. A cerimonia Hain era o entroido dos selknam que buscaba a partir do caos restablecer a orde cósmica. Artellábase nunha serie de escenografías que comezaban no outono e que podían chegar a durar mesmo catro meses e nas que os iniciandos se mergullaban no coñecemento do ben e do mal, no antagonismo cósmico entre o mundo elástico e o mundo plástico. Compoñíase dunha serie de rituais nos cales os anciáns da tribo revelaban oscoñecementos segredos aos rapaces novos chamados kloketen ou iniciandos. Era unha celebración estritamente reservada para os homes, totalmente hermética para mulleres e nenos, unha cerimonia de iniciación de paso da pubertade á idade adulta que pretendía resaltar a oposición entre o ben e o mal pero tamén poñer en valor o coñecemento ou physis da plasticidade como xermolo ou dadora de vida e polo tanto de fertilidade. Eran uns festexos moi anhelados polos selknam e nos cales a tribo na súa totalidade entraba en comuñón co cosmos coa súa natureza e coas súas propiedades, coa súa physis. Os dous personaxes principais do ritual eran a deusa Xalpen e os seus guerreiros chamados Shoorte. Dentro desta cosmovisión destacaba a deusa Xalpen, deusa do mal, da destrución e do caos, do mundo plástico e escuro, deusa do inframundo cos seus soldados destrutores chamados Shoorte. Os Shoorte ían excesivamente pintados e con fermosas máscaras, eran os personaxes máis chamativos do ritual, mais no mundo plástico e escuro do caos e da destrución destacaba Xalpen, Xalpen era unha muller malévola e furiosa que devoraba a toda aquel que se lle acercaba e buscaba satisfacer con eles os seus apetitos sexuais. Xalpen era unha devoradora de homes que eran conducidos á residencia de Xalpen no inframundo coa intención de manter relacións sexuais con eles. Xalpen válese dos seus guerreiros Shoorte para infundir o caos e a destrución e aterrar a nenos e mulleres. Os Shoorte equivalen aos nosos choqueiros e peliqueiros do entroido galego. As mulleres debían abastecer continuamente a Xalpen e se algunha muller era ruín nas súas doazóns, era duramente castigada polos guerreiros de Xalpen, os Shoorte. Os Shoorte eran guerreiros áxiles e de fermosa figura que ían prodigamente pintados e con máscaras. Son representados por homes mozos, áxiles e de boa estatura. A súa función é saír da Choza Grande, chamada Hain e espallar o caos e a destrución, furiosos baten e golpean as cabanas das mulleres, ciscando todo e agochándoo no bosque. O momento culminante da cerimonia era o parto de Xalpen, semellante ao parto da Vijanera en Cantabria. Keternen era o fillo de Xalpen cun iniciando. Keternen como fillo de Xalpen destacaba pola súa decoración corporal, con abundante penuxe branco pegado ao corpo. A escena de Keternen era a máis fermosa e esperada de todas e provocaba verdadeiro pracer a todo o mundo. Outros personaxes do ritual eran Olim, Kátaix, Mátan, Kósmenk, Kulan, Háinxo, Kewánix, Kulpús ou Hóstan. As celebracións do Hain destacaban pola súa sorprendente multiplicidade de formas e colores propios do mundo plástico. Esta forza creativa de fantasía e cor contrastaba coa sobriedade e austeridade dos selknam na súa vida cotiá. Xunto a esta multiplicidade de figuras e cores tamén se combina unha abundante variedade de persoeiros e caracteres. Personaxes torpes, panocos, de perversas intencións ou desexos, de poderes extraordinarios, de carácter iracundo, mesmo outras veces eran figuras cómicas, cheas de humor, espíritos de sensualidade exacerbada e outras de carácter boíño ou benfeitor. En resumen, a cerimonia Hain era unha catarse colectiva louvando á plasticidade baseada nunha múltiple selección de figuras polícromas multiformes e de diferentes características que representan o coñecemento científico, a physis, da plasticidade como dadora de vida, do plástico xorde o elástico a partir da contención, a relación, a vida, a orde cósmica.

 

 

 

 

© Marcos Castro Vilas, arquitecto